ده بازیگر زن کلیدی تاریخ سینمای ایران، از ستارگان محبوب توده‌ها با ده‌ها فیلم در کارنامه، تا بازیگران کمال‌گرا و کم‌کار سینمای مدرن ایران.
نیمـا حسنی‌نسب
سوا کردن این ده بازیگر زن در میان بازیگران تاریخ سینمای ایران دلایل مختلفی دارد؛ به‌جز کیفیت بازیگری، هر کدام نماد و نمایندۀ جنس و جریانی از سینما و بازیگری در گسترۀ این سینما هستند؛ از ستارۀ محبوب عامه تا نخبه‌گرای مقبول خواص، از بازیگری با تنوّع نقش تا تکرار دلچسب یک نقش در صدها فیلم، از رکوردداران پرکاری تا کارنامه‌ای با شش فیلم، هر کدام از این ده بازیگر رد و نشان و اثر مخصوص خودشان را بر کلیت جریان بازیگری و شخصیت‌پردازی و قصه‌گویی در این سینما مُهر کرده‌اند و حذف هر کدام از نام‌ها نقصانی جدی در بررسی ابعاد متنوّع بازیگری زن در سینمای ما خواهد بود. تقسیمی عادلانه میان تقسیم‌بندی اساساً ناعادلانه اما لازم بین سینمای پیش و پس از انقلاب هم دشواری انتخاب و حذف چند نام مطرح و شاخص را دوچندان کرد.
این مرور مختصر (و امیدوارم مفید) تقدیم به یاد و خاطرۀ روح‌انگیز سامی‌نژاد اولین بازیگر زن تاریخ سینمای ایران که با بازی در دختر لُر دربه‌دری و لعن و انزوا را به جان خرید تا زنان ایرانی سهم بزرگشان را از رنگ‌آمیزی پردۀ سینما و دنیای نمایش از مردان زن‌پوش گذشته بگیرند.
نـادره/حمیـده خیرآبـادی (۱۳۸۹ - ۱۳۰۳)
چه با نام هنری نادره پیش از انقلاب و چه با نام اصلی‌اش، حمیده خیرآبادی در سینمای پس از انقلاب همیشه یادآور شمایل ابدی-ازلی مادر است. حضور همیشگی او در نقش مادر سنّتی ایرانی بخشی از حافظۀ تاریخی و یادگار بصری همه ایرانی‌هاست. نادره شاخص‌ترین «کاراکتر اکتور» سینمای ایران و صاحب رکورد افسانه‌ای نزدیک به ۱۵۰ فیلم سینمایی و ۵۰ سریال تلویزیونی طی بیش از نیم قرن زندگی مقابل دوربین است. او همواره در یک قالب باقی ماند و با گذر از سی سالگی تا آخر عمرش بهترین ایفاگر نقش مادر و مادربزرگ برای تمام بازیگران این سینما و قصّه‌‌های آن بود. در فهرست بلندبالای آثارش همه‌جور فیلمی پیدا می‌شود و او یگانه بازیگر این سینماست که توانست کاراکتری ثابت را هر بار با جلوه‌ای تازه اما آشنا در حد کمال در طیفی چنین متنوع از فیلم‌ها تجسم ببخشد. لحن و اطوار زن و مادر سنتی ایرانی هرگز بهتر از این بر پردۀ سینما و قاب تلویزیون ترسیم نشده و در تمام این سال‌ها هیچ‌کس توان رقابت با این پرسونا را پیدا نکرده است.
ایـرِن (۱۳۹۱ - ۱۳۰۶)
این بازیگر ارمنی‌تبارِ سینمای ایران، فعالیت‌اش را با حضور اتفاقی و به عنوان بازیگر جایگزین در گروه تئاتر عبدالحسین نوشین و بانو لُرِتا شروع کرد و در دهۀ ۱۳۳۰ همراه با بخشی از چهره‌های تئاتر ایران به سینما آمد. نام ایرِن همیشه با بی‌پروایی و شکستن تابوهای حضور زن در سینما همراه است؛ از حضور جنجالی در قاصد بهشت در دهه 1330 تا بازی در فیلم بحث‌برانگیز محلّل در دهه ۱۳۵۰ با نقش‌آفرینی‌هایش سروصدا راه انداخت و توقیف و خبرسازی را تجربه کرد و با موسرخه و برهنه تا ظهر با سرعت مظهر اروتیسم در سینمای فارسی باقی ماند. شخصیت زن اغواگر فیلم‌های زیادی بود که از آن میان دلهره بیش از همه ماندگار شد. حضورش در مقام بازیگرِ آثار موج نو سینمای ایران و ستارۀ سینمای عامه‌پسند، سه دهه تداوم داشت و پس از انقلاب با توقیف دو فیلمی که بازی کرد (جایزه و خط قرمز) و حذف صحنه‌های حضورش در سریال هزار دستان برای همیشه از سینما کنار رفت. آخرین تصویر ایرِن در کنار بیش از صد بازیگر زن سینمای ایران در فیلم شیرین ثبت شده است. ایرِن تا موقع مرگش در ایران ماند.
فروزان (۱۳۹۴ - ۱۳۱۶)
فعالیت ستارۀ بی‌رقیب دو دهۀ سینمای ایران در ابتدای دهه ۱۳۴۰ با دوبله شروع شد و خیلی زود بر پردۀ سینماها جا خوش کرد. شصت نقش‌آفرینی موفق در ۱۵ سال باعث شده نام فروزان بیش از هر نام دیگری به عنوان نماد و نماینده بازیگری زن سینمای پیش از انقلاب ایران تثبیت شود. در همان ابتدای کارش همراه با فردین در گنج قارون گیشه‌ها را تسخیر کردند و محبوب‌ترین زوج هنری سینما و دو چهرۀ شاخص و پول‌ساز صنعت سرگرمی ایران شدند. تنوّع نقش‌های فروزان چشم‌گیر است، ولی انعطافش در اجرای این کاراکترهای متنوع اغلب اوقات نادیده گرفته شده است. او بی‌تردید مهم‌ترین بازیگر زن سینمای عامه‌پسند ایران است که بازخوانی کارنامه‌اش – از تنگه اژدها، رقاصه شهر و دشنه تا بابا شمل و دایره مینا – نشان می‌دهد در گزینش نقش‌های ماندگار هوش بالا و درک غریزی ویژه‌ای داشته است. فروزان تا زمان مرگش در ایران ماند.
پـوری بنایـی (- ۱۳۱۹)
در ابتدای دهۀ ۱۳۴۰ با اولین فیلمش عروس فرنگی به چشم آمد و تا سال ۱۳۵۷ نزدیک به شصت فیلم بازی کرد. این بازیگر شاخص ملودرام‌های محبوب ایرانی، ملاک و معیاری برای توصیف کاراکترهای زن در سینمای قصه‌گوی استاندارد آن سال‌هاست که به‌رغم پرهیز آشکارش از اجرای صحنه‌های موزیکال رایج آن روزگار توانست چهره‌ای مطرح و محبوب باقی بماند. در جنایی‌های خاچیکیان هم بازی کرده، اما شهرتش را مدیون ایفای نقش دختران و زنان عاشق و جفادیده در ملودرام‌هایی است که دوتا از معروف‌ترین‌هایش را هم خاچیکیان ساخت (خداحافظ تهران، من هم گریه کردم). در کنار تداوم و تکامل پرسونای سینمایی‌اش در آثار شاخصی مثل قیصر، پوری بنایی با زنبورک، مهرگیاه و غزل در سینمای متفاوت ایران هم نقش‌آفرینی‌های چشم‌گیری دارد. پس از انقلاب نتوانست به بازیگری ادامه دهد و سهم‌اش از سینمای چهار دهه اخیر، فقط حضور در شیرین است. او چهل سال اخیر را دور از سینما در ایران زندگی می‌کند.
سـوسن تسلیـمی (- ۱۳۲۸)
کارنامه کم‌تعداد اما با کیفیت‌اش باعث شده تا سوسن تسلیمی به عنوان نامی شاخص در بازیگری سینمای ایران ماندگار شود. او جریانی خاص و متفاوت از بازیگری در این سینما را نمایندگی می‌کند و تداوم همکاری‌اش با بهرام بیضایی در چند فیلم مهم و مطرح این سینماگر نام‌دار باعث شد تا بتواند جلوه‌هایی از شمایل اسطوره‌ای و افسانه‌ای زن را در سینمای کم‌تنوع و محدود ایران ثبت کند. این بازیگر صاحب سبک سینما فقط ده سال در ایران مجال کار یافت و تنها شش فیلم و یک سریال بازی کرد. مشکلات متعددی در مسیر حضور بازیگران زن در آن روزگار سرانجام او را در سال ۱۳۶۶ به مهاجرت ترغیب کرد. دو فیلم اول و دومش در آستانۀ انقلاب ساخته شد و هرگز به نمایش درنیامد. اجرای شگفت‌انگیزش در فیلم/نمایش مرگ یزدگرد از قله‌های دست‌نیافتنی بازیگری زن سینماست و اجرای پیچیده‌اش با گویش گیلکی در باشو غریبه کوچک و بازی در سه نقش در شاید وقتی دیگر از اتفاق‌های تکرارنشدنی نقش‌آفرینی زن در سینمای ایران است. همین تشخّص و تفاوت سبب شد تا در نظرخواهی از منتقدان سینما در دهۀ ۱۳۸۰ با اختلاف به عنوان بهترین بازیگر زن تاریخ این سینما برگزیده شود. او سال‌هاست در سوئد مشغول بازیگری و فیلم‌سازی است.
گـوگـوش (- ۱۳۲۹)
نام و آوازۀ گوگوش به عنوان چهرۀ شاخص موسیقی پاپ ایران همیشه باعث شده تا وجه بازیگری او در سایه قرار بگیرد. کم‌تر کسی می‌داند که او خوانندگی را سال‌ها پس از بازیگری شروع کرد و در کم‌تر از دو دهه نزدیک به سی فیلم در کارنامه دارد. هنوز ده ساله نشده بود که پس از تجربه‌های صحنه‌ای کنار پدرش به سینما آمد و در فرشته فراری و بیم و امید بازی کرد. در کارنامۀ بازیگری گوگوش در سال‌های ابتدای کارش فیلم مطرح و نظرگیری نیست. پا به پای اوج‌گیری در عالم موسیقی، بازیگری را هم جدی گرفت. نامش در سینما با دو فیلم جلال مقدم (سه دیوانه و پنجره) مطرح شد و از آغاز دهۀ ۱۳۵۰ تا وقوع انقلاب علاوه بر یکه‌تازی در خوانندگی، ستارۀ سینما هم بود. شمایل‌شکنی از گوگوش در سینما - در روزهایی که همۀ ایران چشم به مُدهای او داشتند - تحسین‌برانگیز است. در اجرای کاراکترهای متفاوت و پیچیده بی‌تا، نازنین و شب غریبان تجربه‌گرایی و جسارت کرد و با ممل آمریکایی و همسفر و ماه عسل در کنار بهروز وثوقی زوج هنری یکه‌تاز ملودرام‌های پرفروش دهه ۱۳۵۰ را تشکیل داد. یک سال پیش از انقلاب با بازی در فیلم در امتداد شب تمام رکوردهای فروش سینمای ایران را شکست. او پس از دو دهه سکوت در ایران، در سال ۱۳۷۹ مهاجرت کرد.
شهـره آغداشلـو (- ۱۳۳۱)
موردی ویژه در بازیگری سینمای ایران که فقط با حضور در سه فیلم (که دوتایشان در آستانۀ انقلاب ساخته شدند) توانست به فهرست بازیگران مطرح و شاخص تاریخ سینمای ایران وارد شود. فرصت استثنایی برای نقش‌آفرینی در دو نقش ماندگارِ دو شاهکار کارگردانان بزرگ سینمای ایران، عباس کیارستمی (گزارش) و علی حاتمی (سوته‌دلان)، همراه با حضور در فیلم متفاوت شطرنج باد از بخت بلندش بود. او این فرصت‌های طلایی را قدر دانست تا در حافظه سینمای ایران باقی بماند. با گزارش چهره‌ای از زن طبقه متوسط ایران در دوران گذار ترسیم کرد که هنوز بی‌بدیل مانده و الگوی بسیاری از بازیگران پس از خود شد. او پس از انقلاب مهاجرت کرد و مجالی برای ادامه کارش در سینمای ایران نیافت، اما در عوض بازیگری بین‌المللی شد، و تا نامزدی دریافت اسکار (خانه‌ای از شن و مه) و جایزه امی (خانه صدام) پیش رفت و کماکان در سریال‌ها و فیلم‌های جریان اصلی هالیوود بازی می‌کند.
فاطمـه معتمدآریـا (- ۱۳۴۰)
در کودکی با حضور در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان یادگیری هنری را شروع کرد و با عروسک‌گردانی و بلافاصله بازیگری سینما در ابتدای دهۀ ۱۳۶۰ به چهرۀ مطرح و شاخص سینما تبدیل شد. در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۷۰ مجموعۀ متنوع و متعددی از کاراکترهای زن را روی پرده جان بخشید و در آثار شاخص اغلب سینماگران نام‌دار ایفای نقش کرد. به‌رغم گزیده‌کاری توانست طی چهار دهه حضور مستمر در نزدیک به پنجاه فیلم بازی کند و اجراهای ماندگارش باعث شد معیاری برای اعتبار این حرفه و رکورددار نامزدی و کسب جایزه از جشنوارۀ فجر و مجامع داخلی شود. تلاش معتمدآریا برای تداوم کیفیت بازیگری و پرهیز از حضور در آثار نازل طی چهار دهه به او تشخّصی مثال‌زدنی بخشیده و بازی در چند فیلم و سریال پرمخاطب باعث شده محبوبیت و اعتبار هنری را در کنار هم تجربه کند. در نظرخواهی سال ۱۳۸۳ یکی از پنج بازیگر زن برگزیده منتقدان شد. در سال‌های اخیر نامش با حواشی و اخبار سیاسی گره خورد و به عنوان چهره فعال اجتماعی سیاسی مطرح شد.
هدیـه تهرانـی (- ۱۳۵۱)
ستارۀ بی‌رقیب سینمای دهۀ ۱۳۷۰ و نیمۀ اول دهۀ ۸۰ ایران ابتدا قرار بود در فیلم‌های شاخصی چون روز واقعه و بودن یا نبودن و لیلا بازی کند که هر کدام به دلایلی نشد تا سرانجام با سلطان به سینما آمد و از همان فیلم اول نامش سر زبان‌ها افتاد. در دوران تحولات اجتماعی-سیاسی پس از دوم خرداد ۱۳۷۶، سینما به شمایل زن سرد و جسور و کنش‌مند نیاز داشت و در قامت او پیدایش کرد. به همین دلیل به‌سرعت هم محبوب تماشاگران شد و هم جایزه و تحسین صاحب‌نظران را تجربه کرد. یک دهه ستاره/بازیگر یکه‌تازی باقی ماند و حضورش، هم تضمین فروش فیلم بود و هم نظر منتقدان را با حضورهای متفاوت در آثاری چون قرمز، شوکران و کاغذ بی‌خط جلب کرد. در نظرخواهی سال ۱۳۸۳ جزو پنج بازیگر زن برگزیده منتقدان بود. پس از این دورۀ مقبولیت، تغییر مسیر داد و خواست بازیگر سینمای متفاوت و آثار مقبول فستیوال‌های جهانی شود. او که پیش از این با آبادان و یک بوس کوچولو چنین فضایی را تجربه کرده بود، با کارهایی چون نیوه مانگ و همکاری با عباس کیارستمی در تولید شیرین کوشید تصویر دیگری از چهره محبوب ملودرام‌های پرفروش عرضه کند که مقبولیت چندانی نیافت و باعث شد ستاره‌اش رو به افول بگذارد. در این میان حضور ماندگارش در چهارشنبه‌سوری اوج دیگری برایش رقم زد.
لیـلا حاتمـی (- ۱۳۵۱)
در کودکی حضور مقابل دوربین را در کمال‌الملک ساختۀ پدرش تجربه کرد، اما بیش از یک دهه بعد با دلشدگان و سپس حضوری ماندگار در لیلا به عنوان بازیگر مطرح شد. در این سال‌ها گزینۀ اول همه فیلم‌سازان شاخص ایرانی بوده و فهرست جوایز و افتخارات داخلی و جهانی او دست نیافتنی به نظر می‌رسد. با نشان شوالیه و جایزه بازیگری برلین و حضور در مراسم اسکار با جدایی نادر از سیمین و داوری در فستیوال کن، اکنون مهم‌ترین زن سینماگر ایران در سطح جهان است. با این‌که فیلم پرفروش چندانی ندارد، به دلیل همین تشخص و کیفیت از محبوب‌ترین بازیگران این سال‌هاست که استاندارد بازیگری در سینمای ایران را ارتقا داده است. وسواس در انتخاب نقش و گزیده‌کاری بدون خطا در کنار کیفیت درجه‌یک بازیگری از لیلا حاتمی چهره‌ای ساخته که حضورش در هر فیلم یک اتفاق مهم و خبرساز است.
این نوشته نظریات شخص نویسنده را بیان می‌کند و شورای فرهنگی بریتانیا تنها بستری برای تبادل نظر فراهم کرده‌است. لطفاً نظرات، پیشنهادات و انتقادات خود را به آدرس underline@britishcouncil.org و یا به صفحه فیسبوک ما بفرستید. از این پس نیز می توانید با عضویت در کانال تلگرام و اینستاگرام ما مطالب مجله ی آندرلاین را دنبال کنید.